काठमाडौं । निजी क्षेत्रका ठूलो व्यवसायीक घरनाको रुपमा चर्चित उद्योगी राजेन्द्र खेतान, खेतान ग्रूपका अध्यक्ष हुन् । खेतानले विभिन्न उद्योग तथा व्यवसायसँगै बैंक र बीमा कम्पनीहरूमा समेत ठूलो लगानी गरेका छन् । उनको लगानीको बैंक भनिएर लक्ष्मी बैंक चिनिएको छ । सो बैंकमा उनको मात्र नभएर उनकै एकाघर परिवार तथा कम्पनीहरूको १ प्रतिशतभन्दा बढी १५ प्रतिशतसम्म सेयर स्वामित्व छ । नेपाल राष्ट्र बैंकको निर्देशन अनुसार ०.५ प्रतिशतभन्दा बढी सेयर स्वामित्व रहेका संस्थापकहरूले सोही बैंक तथा वित्तीय संस्थाबाट कर्जा लिन पाउँदैन ।
तर, बजारमा लक्ष्मी बैंकको साहु भनेर चिनिएका उद्योगी राजेन्द्र खेतानले भने नियामकको निर्देशनको ‘लुप होल’ निक्र्योल गर्दै आफ्नै बैंकबाट करोडौं रुपैयाँ कर्जा उपयोग गरेका छन् । राजेन्द्र खेतानले ‘डमी क्लाइन्ट’ खडा गरी लक्ष्मी बैंकबाट ११ करोड ५० लाख रुपैयाँ सेयर कर्जा झिकाएर सोको उपायोग गरेको तथ्य बाहिर आएको हो । उनले बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐनको विपरित गएर ‘वित्तीय स्वार्थ’ पुरा गर्न सर्वसाधारण जनताको करोडौं रकम दूरुपयोग गरेका हुन् ।
बजारमा बैंकका ठूला लगानीकर्ता भनिएर चिनिएका राजेन्द्र खेतानको ४.३८ प्रतिशत, उनको श्रीमती सारिका खेतानको ७.८२ प्रतिशत, जेठी छोरी स्नेहा खेतानको ११.६० प्रतिशत र राजेन्द्रको भाइ बुहारी पूजा अग्रवाल खेतानको १.६१ प्रतिशत सेयर स्वामित्व रहेको छ । साथै खेतान ग्रूपकै ठूलो लगानी रहेको लक्ष्मी कर्पको १४.६० प्रतिशत लगानी रहेको छ ।
राजेन्द्र खेतानकै करिब ४० प्रतिशत सेयर लगानी रहेको लक्ष्मी बैंकमा १ खर्ब ५० अर्ब १३ करोड रुपैयाँ सर्वसाधारण जनताको निक्षेप छ । जनताको ढेड खर्ब रुपैयाँ बढी निक्षेप रहेको लक्ष्मी बैंकलाई खेतानले आफ्नो स्वार्थ अनुसार उपयोग गरिरहेका छन् । उनले राष्ट्र बैंकको निर्देशनलाई ‘चक्मा’ दिँदै नक्कली ऋणी खडा गरी जनताको पैसा उपयोग गरेका हुन् ।
लक्ष्मी बैंकको संस्थापक खेतान हिमालयन एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको पनि संस्थापक सेयरधनी हुन् । उनी संस्थापक सेयरधनी रहेको हिमायलन एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको संस्थापक सेयर पंकज झुनझुनवालाको नाममा पनि छ ।
पंकज झुनझुनवाला हिमालयन एभरेष्ट इन्स्योरेन्सका वास्तविक लगानीकर्ता भने होइनन् । उनको नाममा रहेको संस्थापक सेयरमा पनि राजेन्द्र खेतानकै पैसा हो । राजेन्द्र खेतानले पंकज झुनझुनवालाको नाममा हिमालयन एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको ७ लाख कित्ता संस्थापक सेयर खरिद गरी सोही सेयर लक्ष्मी बैंकमा राखेर कर्जा लिएका छन् ।
खेतानले झुनझुनवालाको नाममा भएको सेयर आफ्नै बैंकमा राखी कर्जा लिएर कर्जा वापतको पैसा आफ्नो नाममा ट्रान्सफर गरेको तथ्य हाम्रो अर्थले प्राप्त गरेको छ । सनराइज बैंकसँग समान हैसियतमा मर्जरको प्रकृयामा जाने प्रक्रियामा रहेको लक्ष्मी बैंकमा साहुले नियामकको आँखा छल्दै सर्वसाधारण जनताको पैसाको दुरुपयोग गरेका छन् ।
‘डमी क्लाइन्ट’ खडा गरी करोडौं कर्जा दुरुपयोग
पंकज झुनझुनवालाको २०२२ नोभेम्बर १३ तारिखमा लक्ष्मी बैंकबाट ११ करोड ५० लाख रुपैयाँ सेयर धितो कर्जा पास भएको थियो । बैंकले झुनझुनवालालाई हिमालयन एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको ७ लाख कित्ता सेयर धितो राखी कर्जा दिएको हो ।
बैंकले सोही दिन नै झुनझुनवालाको सेयर कर्जा खाता ००५SRLN२००११३७ मा कर्जा वापतको रकम जम्मा गरिदिएको थियो । कर्जा रकम झुनझुनवालाको खातामा जम्मा भएको केही घण्टामै पहिलो पटक १ करोड रुपैयाँ, दोस्रो पटक ५० लाख रुपैयाँ र तेस्रो पटक ९ करोड ९४ लाख गरी ११ करोड ४४ लाख रुपैयाँ राजेन्द्र खेतानको नाममा ट्रान्सफर भएको छ ।
उक्त दिन बैंकले झुनझुनवालाको खाताबाट ६ लाख रुपैयाँ लोन एडमिन फि (सेवा शुल्क) भनेर काटेको थियो । झुनझुनवालाको खातामा कर्जा वापतको करोडौं रकम जम्मा भएको केही घण्टामै घटेर ६ लाख रुपैयाँमा सीमित भएको थियो । उक्त ६ लाख रुपैयाँ झुनझुनवालालाई खेतानले उनको लागि बैंकबाट आफ्नो नाममा सेयर लोन झिक्न मद्दत गरे वापत कमिशन दिएको प्रष्ट हुन्छ ।
कर्जा पास भएको केही समयमै खेतानले झुनझुनवालाको खाताबाट आफ्नो खातामा पैसा ट्रान्सफर गरेपछि कर्जाको ब्याज तिर्नको लागि समेत खातामा मौज्दात पैसा अपुग थियो । आफ्नै बैंकबाट आफैले ‘डमी क्लाइन्ट’ खडा गरी कर्जा उपयोग गरेपछि कर्जा रिकभरी र ब्याज तिर्ने जिम्मेवारी समेत खेतानको नै हो । सोही अनुसार उनले कर्जाको साँवा ब्याज भुक्तान गरिरहेका छन् ।
सो कारणले खेतानले २०२३ जनवरी २२ मा झुनझुनवालाको खातामा ३१ लाख ६० हजार रुपैयाँ ट्रान्सफर गरे । बैंकले झुनझुनवालाको कर्जा खाताबाट २९ लाख ९ हजार ९ सय ९ रुपैयाँ ५९ पैसा लोन रिकभरीको लागि र ९४ हजार ५ सय ४ रुपैयाँ ६९ पैसा ब्याज पेमेन्ट शिर्षकमा कटाएको छ । खेतानले झुनझुनवालाको नाम आफूले लिएको सेयर कर्जाको साँवा ब्याज भुक्तान गर्न पैसा ट्रान्फस गरेका छन् ।
उनले प्रत्येक ३/३ महिनामा कर्जाको साँवा ब्याज भुक्तानी गर्न झुनझुनवालाको खातामा पैसा पठाइरहेका छन् । खेतानले २०२३ अप्रिल १३ मा झुनझुनवालाको खातामा ४५ लाख २५ हजार रुपैयाँ ट्रान्सफर गरेका थिए । जसबाट बैंकले ४२ लाख २८ हजार ५ सय ९७ रुपैयाँ २६ पैसा लोन रिकभरी शिर्षकमा र १ लाख ४१ हजार १ सय ४१ रुपैयाँ २२ पैसा ब्याज भुक्तानमा कटाएको देखिन्छ ।
अनुसन्धानपछि संस्थापक हटाउने तयारीमा राष्ट्र बैंक
नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई संस्थागत सुशासन कायम गरी व्यवसाय गर्न निर्देशन दिइसकेको छ । सोही अनुसारको कार्यविधि बनाएर परिपालना गर्न समेत भनेको छ । सो कार्यविधि अनुसार काम भए/नभएको निक्र्योल गर्न समेत केन्द्रिय बैंकले सम्बन्धित बैंक संचालक समितिलाई नै जिम्मेवार बनाएको छ । संस्थापकहरुले कर्जा लिनु वा कुनै माध्यम बनाएर बैंकबाट कर्जा उपयोग गर्नु सो कार्यविधि विपरित रहेको राष्ट्र बैंकका सह–प्रवत्ता नारायण प्रसाद पोखरेल बताउँछन् ।
‘बैंक सञ्चालकहरूले नै बैंकमा संस्थागत सुशासन कायम गर्नुपर्छ,’ उनले हाम्रोअर्थसँग भने ‘यो कुरा हामीले एकीकृत निर्देशिकामा पनि भनेका छौं । यस्तो स्वार्थ बाझिने कारोबार भएको देखिएमा राष्ट्र बैंकले अध्ययन अनुसन्धान गर्छ र कैफियत देखिएमा सोही अनुसारको निर्देशन परिपालना गर्न लगाउँछ ।’ संस्थागत सुशासन सम्बन्धी कार्यविधि बनाएर परिपालन गर्न राष्ट्र बैंकले निर्देशन दिइसकेको हुँदा सो नगर्ने बैंक तथा वित्तीय संस्था कारवाहीको दायरामा पर्ने उनको भनाइ हो ।
लक्ष्मी बैंकका संस्थापक खेतानले उपयोग गरेको सेयर धितो कर्जाको सन्दर्भमा भने व्यक्तिबाट व्यक्ति अर्थात पर्सन टु पर्सन (पीटूपी) ट्रान्सफर भएको हुँदा राष्ट्र बैंकले सोझै कारवाही गर्ने भन्दा थप अनुसन्धान गर्ने उनले बताए । अनुसन्धान पश्चात नियोजित रुपमा नै कर्जाको उपयोग गरिएको भए संस्थागतबाट हटाउनेदेखि सेयर जफत समेत गराउने सक्ने अधिकार राष्ट्र बैंकसँग भएको उनको भनाइ हो ।
यसअघि समेत केही बैंकहरूमा सञ्चालकहरूले यस्तै चलाखी गरी कर्जा उपयोग गर्दा राष्ट्र बैंकले सञ्चालकको पद खारेज गर्नुको साथै सेयर समेत जफत गरी उपयोग भएको कर्जा फिर्ता गराएको थियो ।
यस्तो छ, राष्ट्र बैंकको निर्देशनमा
बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐन, २०७३ को (ञ) मा उल्लेख भए अनुसार १ प्रतिशतभन्दा बढी सेयर लिएका सेयरधनी वा कार्यकारी प्रमुख वा त्यस्तो व्यक्तिको परिवार वा सञ्चालक मनोनित गर्ने अधिकार पाएको व्यक्ति वा संगठित संस्थामा ‘वित्तीय स्वार्थ’ लागू हुन्छ । यसरी वित्तीय स्वार्थ भएका व्यक्ति फर्म, कम्पनी वा संस्थालाई सम्बन्धित बैंकले कुनै पनि प्रकारको कर्जा प्रदान गर्न पाउँदैन । यसरी कर्जा लिएमा त्यसलाई अनधिकृत रुपमा कर्जा लिएको ठहर हुन्छ ।
बैंकिङ कसुर तथा सजाय ऐनमा समेत अनधिकृत रुपमा कर्जा लिन र दिने बैंक तथा वित्तीय संस्थाका सम्बन्धित सबै पक्ष ऐन अनुसार कारवाहीको दायरामा पर्ने उल्लेख छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाका संस्थापक, सञ्चालक र प्रमुख कार्यकारी अधिकृतले वा ऋण प्रवाह गर्न अख्तियारी पाएको व्यक्तिले नक्कली ऋणी खडा गरी त्यस्तो ऋणको पूरै वा आंशिक रकमको भुक्तानी लिन वा दिन पाइँदैन ।
यस्तो कार्य गरेको पाइएमा बिगो जरिवाना र कैद हुने बैंकिङ कसूर ऐनको १५ नम्बर बुँदामा उल्लेख छ । जसमा १० लाख रुपैयाँदेखि १ अर्ब रुपैयाँ बिगो जरिवाना र ३ महिनादेखि १० वर्षसम्म जेल सजाय तोकिएको छ ।
लक्ष्मी बैंकका साहु खेतानलाई कारवाही के होला?
लक्ष्मी बैंकका ठूला सेयरधनी राजेन्द्र खेतानले १० करोड रुपैयाँ माथिको अनधिकृत कारोबार गरेका हुन् । बैंकिङ कसूर तथा सजाय ऐनको १५ नम्बर बुँदाको उप बुँदा (ङ) आर्कषित हुन्छ । सो ऐन अनुसार खेतानलाई १० करोड रुपैयाँ जरिवाना र ८ वर्षसम्म कैद हुने देखिन्छ ।
‘बैंकका सीईओ शाह भन्छन्, अनुसन्धान गछौं’
हाम्रो अर्थ डटकमलाई प्राप्त सूचना र तथ्यको आधारमा रहेर बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत अजय विक्रम शाहलाई प्रश्न गर्दा सो बारे आफु अनविज्ञ रहेको बताए । बैंकका संस्थापक खेतानले पंकज झुनझुनवालालाई नक्कली ऋणीको रुपमा खडा गरेको ५ महिना बितिसकेको छ । यसबीच खेतानले नै २ पटक कर्जाको साँवा ब्याज भुक्तानी गरिसकेका छन् । सीईओ शाहले बैंकका कुनै संस्थापकले ‘नक्कली ऋणी’ खडा गरी कर्जाको दुरुपयोग गरे/नगरेको बारे अनुसन्धान गर्ने प्रष्ट पारेका हुन् ।
‘यसबारे मेरो जानकारीमा केही कुरा आएको छैन, अनुसन्धान गरी छलफल गछौं ।’–सीईओ शाहले भने ।
सीईओ शाहले यसबारे आफू नअविज्ञ भएको भनिरहेपनि बैंकमा यस विषयमा भने छलफल भइसकेको हो । संस्थागत सुसाशन विपरित गएर बैंकिङ कसुर नै आकर्षित हुने गरि बैंकका साहु खेतानले कर्जाको दुरुपयोग गर्दा नियामक निकाय र बैंक व्यवस्थापन कानमा तेल हालेर नै बसेको प्रष्ट देखिन्छ ।
